De Dag van de Democratie, 15 september, zou echt een wereldwijde feestdag mogen zijn. In deze wereld in transitie is democratie een kostbaar goed geworden. We beseffen dat vaak pas als het ons ontnomen wordt, maar eigenlijk zouden we het best wat vaker mogen vieren. Want er zijn zoveel plaatsen op de wereld waar er nog stevig voor gestreden wordt: voor het recht op een stem hebben, voor gelijkheid en vrijheid. Kijk maar naar de straatprotesten in Hong Kong waar mensen hun leven op het spel zetten om een stem te krijgen of naar onze jongeren die vandaag op straat komen om hun toekomst veilig te stellen. En die politici aanmanen geen mooie woorden te spreken maar daden te stellen!
Onze vorm van meerderheidsdemocratie is zeker onvolkomen en al te vaak matigen we ons aan dat deze vorm de beste is. We exporteren democratie of gebruiken ze als pasmunt in onderhandelingen of bij het geven van steun in bijvoorbeeld ontwikkelingssamenwerking. Laat ons dus kritisch blijven!
Democratie zit niet in het stemmen, maar in de tegenstem
Tegenstemmen zolang het kan… net daar zit misschien wel de grootste uitdaging. In elke vorm van democratie is de ruimte voor tegenstemmen, dissonante stemmen heel belangrijk. Net in de contestatie zit de mogelijkheid tot transformatie. Thomas Decreus, kenner van het gedachtengoed van Chantal Mouffe, verwoordde het zo op ons Deep Democracy event: “Binnen een democratie is contestatie heel belangrijk: dat je tegen iets mag ingaan. Daar moet ruimte voor gemaakt worden, anders krijg je totalitaire trekjes. Een bepaalde mate van ongehoorzaamheid moet worden getolereerd: sit ins, betogen, op straat komen, kenbaar maken wat je mening is. Democratie gaat niet per se om verkiezingen, wel om contestatie. Zeggen wat er gezegd moet worden doe je niet via je stem: want er moet dan altijd een akkoord gevonden worden. Maar met contestatie verandert er echt iets. Kijk maar naar de burgerrechtenbeweging in de VS.” Waarmee hij dus meteen een van mijn heldinnen onrechtstreeks in beeld bracht: Rosa Parks. Een van die onzichtbare stemmen in de wereldgeschiedenis, die door te durven zeggen wat er gezegd moest worden, echt een verschil heeft gemaakt. Maar daar is lef voor nodig. Want wie een tegenstem laat horen, dreigt een zondebok te worden.
De bestaande machtsdynamieken vinden tegenstemmen of minderheidsstemmen vaak lastig en bedreigend voor hun positie. Ook in België zien we aanvallen op de ruimte voor contestatie. Op de Grote Markt in Antwerpen mogen mensen niet samenkomen om een brief te gaan afgeven in het Stadhuis. Activisten die een aantal jaren geleden een pacifistische symbolische actie voerden om genetische manipulatie aan te klagen en in een aardappelveld de plantjes vervingen, werden vervolgd, verloren hun werk en er hing hen vrijheidsberoving boven het hoofd. Ik noem maar enkele voorbeelden en België is hier zeker niet alleen in. In heel Europa staat de ruimte voor contestatie onder druk. Zelden wordt ernaar geluisterd, laat staan dat tegenstemmen gezien worden als een bron voor innovatie en creativiteit.
Leve het conflict, conflict is leven!
Vanuit Deep Democracy kijken we hier zo naar. Onderliggend speelt daarin een bepaalde visie mee op democratie, een visie die we ook herkennen in het gedachtengoed van Chantal Mouffe. Anders dan in ideeën rond een deliberatieve democratie, waar het geloof bestaat in een machtsvrije ruimte waar door middel van dialoog naar consensus wordt gewerkt, gaat Chantal Mouffe ervan uit dat er altijd conflict is. Als je twee mensen bijeenbrengt, zullen er twee visies zijn. We zijn allemaal verschillend, dus in elke relatie zit potentieel een conflict. In Vlaanderen zijn we opgegroeid met het idee dat we voorbij conflict moeten geraken, dat polarisering slecht is en dat we conflict moeten vermijden, ook in een democratische organisatie of samenleving. Mouffe zegt net het omgekeerde. Conflict brengt vitaliteit in een democratisch systeem.
Doordat we zo conflictvermijdend zijn, weten we eigenlijk ook weinig over conflict. Wat kennis kan helpen om onze angst ervoor te milderen. Vanuit Deep Democracy adviseren we om een conflict in een zo vroeg mogelijk stadium aan te pakken. Het probleem hier is dat we iets pas een conflict noemen als het al redelijk heftig is, als er al escalatie is. Maar een conflict start eigenlijk met iets dat niet gezegd wordt of kan worden, met een stem die niet gehoord wordt of mag gehoord worden. Deze stemmen gaan niet weg, maar verdwijnen in de onderstroom en groeien daar. Tot ze uitbarsten in wat we dan wel vaker een conflict noemen. Preventief werken kan via methodes als Deep Democracy waar we alle stemmen beluisteren, ook de zogenaamd controversiële, de lastige, ook de stem vol weerstand. En deze begrippen alleen al zijn een probleem: wij kijken eigenlijk naar alle stemmen als evenwaardige stemmen in het debat. Alle stemmen verdienen het om gehoord te worden. Ze bestempelen als ‘negatief’ of ‘lastig’ is al een begin van het probleem. Als we met deze stemmen willen werken moeten we als facilitatoren in een democratische dialoog zo neutraal mogelijk zijn. Pas dan is er ruimte om spanning en conflict echt aan te gaan. Pas dan kunnen er grenzen groeien aan wat kan. Pas dan kan er consent gevonden worden.
Kan contestatie consent opleveren?
Dit laatste punt is bijzonder aan Deep Democracy: er is soms consensus mogelijk, maar veel vaker hebben we een meerderheidsstandpunt en blijft er een minderheid ergens tegen of hangen ze een ander voorstel aan. Wat we niet doen met minderheidsstemmen is hen overtuigen. Ook gaan we niet palaberen tot ze overstag gaan. Wat we proberen is de wijsheid van de minderheidsstem toe te voegen aan het meederheidsbesluit. En dan vragen we of de minderheid hierin kan meegaan – niet of ze akkoord is, want dat zal ze nooit zijn. Dit noemen we consent: instemmen met een besluit waar je het niet mee eens bent, instemmen om mee te werken aan de uitvoering ervan.
Na de verkiezingen boden wij met een groep Deep Democracy-facilitoren onze diensten aan aan de Koning, net omdat we denken dat een neutrale facilitator een heel andere rol zou kunnen spelen dan een politiek gekleurde formateur. Dat er dan een speelruimte zou kunnen gecreëerd worden om de minderheidstemmen na verkiezingen een plek te geven. Ik vraag me af hoe het politiek landschap eruit zou zien als we een ander proces zouden gaan dan wat we nu kennen – en wat in zekere zin werkt maar ook niet werkt. Want wat we gezien hebben bij de laatste verkiezingen is dat als je de macht van het midden bestendigt de extremen gaan groeien. Het is omdat die stemmen niet gehoord worden. En daarmee zeg ik dus niet dat ze gelijk hebben, dat hun meningen of ideeën juist of waar of zelfs van waarde zijn. Daar gaat het niet om. Maar we zouden wel iets kunnen doen met de onderliggende nood of emotie. Het is die droom die Mindell heeft vormgegeven in het woord deep democracy, een betere versie van democratie voor de mensheid die op een kantelpunt staat in zijn geschiedenis.
Democratie 3.0?
Thomas Decreus nam ons ook even mee in de geschiedenis van democratie. In de Griekse polis, waar onze huidige vorm van democratie steeds naar verwijst, ging het er eigenlijk heel participatief aan toe: we verzamelen alle betrokkenen en we praten. De moderne democratie is maar ontstaan op het einde van de 18e eeuw. Pas dan gaat men een representatieve democratie invoeren, die inzet op verkiezingen. Op dit moment zien we heel wat bewegingen die zich afzetten tegen deze indirecte vormen van democratie en die ijveren voor meer directe democratie: denk maar aan de G1000 of Occupy. Mensen die minder activistisch zijn, vinden verkiezingen vaak al genoeg. Er is dus een debat gaande tussen representatieve en participatieve democratie. Maar is dit eigenlijk geen schijndebat? Thmoas Decreus zegt hierover het volgende: “Verkiezingen kunnen heel ondemocratisch zijn als er geen vorm van contestatie mogelijk is, bv. geen oppositiepartijen. Hetzelfde geldt voor participatie: in de occupybeweging is horizontaal vergaderen de norm en proberen tot consensus te komen via dialoog. Maar ook dat kan doctrinaire vormen aannemen als er niet genoeg ruimte is voor contestatie en er bv. te sterk wordt vastgehouden aan procedures, als er teveel consensusplicht ontstaat, als er allergie ontstaat t.o.v. bepaalde kritische mensen in de groep. Conflictualiteit is in elke vorm van democratie noodzakelijk!” Waarop ik alleen maar kon denken: leve de zebra! Leve de meerstemmigheid! Leve Deep Democracy!
Want democratie gaat over fundamentele waarden: vrijheid en gelijkheid. En daarin zullen we nooit de perfectie bereiken, er zal altijd werk aan de winkel zijn. Maar het conflict houdt ons scherp en nodigt ons uit te zoeken naar vernieuwende vormen van democratie in deze meerstemmige wereld. Laat ons de ruimte voor contestatie op straat, in groepen, op de werkvloer, in vrijwilligersorganisaties, op school en in onze gezinnen OPEN houden!
Fanny Matheusen